Priredili: Snježana Komadina-Bauer, dr. med. i Pavle Močilac, mr. pharm. Recenzija: Prof. dr. sc. Franjo Gruber
Koža (grč. dermis; lat. cutis) pokriva celu površinu tela i najveći je organ našeg organizma. U predelu funkcionalnih otvora organizma prelazi u sluzokožu, odnosno polusluzokožu. Površine je oko 1,5 – 1,8 m2 u muškaraca ili 1,1m2 u žena.
Čini 18% ukupne telesne mase čovjeka. Koža nije posvuda jednako debela, najdeblja je na tabanima, oko 4mm, a najtanja na kapcima. Vezivnim tkivom koža je pričvršćena na podlogu. Na nekim mestima ta je veza čvrsta (tabani, dlanovi), a na nekim labava i stvaraju se nabori koji se zbog elasticiteta odmah izravnavaju, osim u starosti kad ostaju bore. Boja kože zavisi od prokrvljenosti i od količine kožnog pigmenta melanina, te od prozirnosti kožnih slojeva.
Koža sadrži različite kožne nastavke (kožne “adnekse”):
– nokti
– kosa
– kožne žlezde, lojne žlezde, znojne žlezde
Koža je slojeviti organ i sastoji se od tri glavna sloja:
– Epidermis (površinski sloj – corium)
– Dermis (krzno): vezivno tkivo bogato vlaknima; epidermis i dermis opisuju se zajedno kao kutis.
– Hipodermis(subcutis): supkutano masno tkivo, koje spaja kožu preko vezivnog tkiva(fascijom) sa misicem
U koži su zastupljeni različiti funkcionalni i koordinacijski sistemi organizma. Koža sadržava komponente odrambenog imunološkog sistema koji uklanja strane čestice: makrofage (fagocitoza), mastocite (upala) i Langerhansove ćelije i limfocite (imunološke reakcije). Sistem krvnih sudova kože sastoji se od arterija, vena, kapilara i limfnih vena. Nervni sistem u koži pretežno zastupljen čulnim i autonomnim vlaknima. Čulna vlakna sa nervnim završecima prenose čulo dodira, boli, svraba, temperature i pritiska prema centralnom nervnom sistemu (kožna čula). Autonomna vlakna (simpatikus) inervise krvne sudove i adnekse. Motorička vlakna pokreću mimičku muskulaturu lica.
Funkcija kože
Funkcija kože zavise od njenog posebnog položaja između spoljašnjeg i unutrašnjeg sveta (okoline i unutrašnjeg sveta).
To su zaštitne i komunikacijske uloge koze usmerene ili prema spolja ili prema unutra.
Organ zaštite i granice
Zaštita i granica prema okolini: koža je kao spoljašnja površina organizma izložena različitim živim ili neživim nadražajima iz okoline (mikroorganizmi, mehanički i termički nadražaji te nadražaji zračenjem i hemijski nadražaji.
Fiziološki nadražaji deluju stimulativno i funkcionalno stabilizirajuće. Nadražaji nefiziološke jačine odnosno nefiziološki nadražaji nailaze najpre na lokalni mehanizam zaštite i uklanjanja u koži. Dodatno se mogu aktivirati opšti odbrambeni sistem. Kod nadvladavanja zaštitnog kapaciteta i kapaciteta odbrane kože nastaju na koži oštećenja.
Zaštita od infekcije virusima, bakterijama ili gljivicama: Površinski sloj kože djeluje antimikrobno (tzv. kiseli omotač, pH 5,5), rožnati sloj stvara barijeru uzročnicima bolesti. Prodre li kroz oštećenje na koži (ulazna vrata) ipak uzročnik, koža uključuje zaštitnu funkciju, npr. u obliku lokalne infekcije.
Zaštita od mehaničkih oštećenja: čvrst i elastičan rožnati sloj i vlaknima bogato vezivno tkivo dermisa štite od spoljašnjih uticaja koje dovode do pucanja tkiva ili nastanka reznih rana, a supkutano masno tkivo služi kao zaštitni jastučić od delovanja sile te ga ublažava. Nokti i kosa takođe imaju zaštitnu funkciju.
Zaštita od termičkih spoljašnjih uticaja: Koža deluje kao izolacijski sloj (posebno potkožno masno tkivo). Regulacija temperature postiže se prokrvljenošću (90% cirkulacije u koži služi za termoregulaciju, oko 10% za prehranu) i sekrecija znoja (termoregulatorno znojenje).
Zaštita od oštećenja zračenjem posebno od ultraljubičasih zraka: Koža reflektuje i apsorbuje svetlo. Nakon što se deo zračenja reflektuje/apsorbuje kroz površinski sloj kože i rožnati sloj,ostalo zračenje koje prodre apsorbuje se u melaninskom pigmentu, ali neki zraci prodiru i u dermis. Tako nastala oštećenja delova ćelija budu uklonjena delovanjem enzimskih reparatornih mehanizama.
Zaštita od hemijskih spoljašnjih faktora: Koža poseduje puferski kapacitet površinskog filma i penetracijsku barijeru stratum corneuma.
Granica prema unutrašnjosti tela: Koža sprečava nekontrolisanu izmenu materije izmedju tela i okoline. Ona je nužna za unutrašnju ravnotežu. Kod oštećenja /defekta kože nastaje opasnost od gubitka tečnosti, elektrolita i belančevina s odgovarajućim poremećajem razmene materije ili može pretiti opasnost od gubitka krvi. Gubitak kože npr. kod opsežnih opekotina dovodi do smrti pacijenta. Uklanjanje kože stoga je smrtonosno te je takođe primenjivano kao smrtna kazna što kao umetnička dokumentacija potvrđuje slika “Mučenička smrt svetog Bartolomeja” (Michelangelo: Sikstinska kapela).
Funkcija dodira
Čulni sistem kože sa svojim receptorima je rasprostranjen po celoj koži te služi za prepoznavanje okoline i registrovanje opasnosti.
Odgovarajući nadražaj dovodi do oseta dodira, pritiska, temperature i boli, kao i do prepoznavanja jačine i mesta nadražaja (npr. ubod insekta na ruci, pretopla voda za kupanje, kamen u cipeli…).
Nadražaji mogu izazvati svesne i nesvesne reflekse, motoričke reakcije (npr. upravljanje finom motorikom ruke, refleks odbrane kod bolnih nadražaja.
Funkcija komunikacije i izraza
Koža kao spoljašnji organ, a posebno koža lica, ima izuzetnu ulogu za psihosocijalne kontakte. Na temelju izgleda može se doneti zaključak o npr. dobu, duševnom stanju, karakternim osobinama (“koža ogledalo duše”), ali i o mogućim bolestima unutrašnjih organa (“koža kao ogledalo unutrašnjih bolesti”). Stanje i izgled kože stvaraju u velikoj meri i vlastitu sliku nas samih te se njima stoga svesno manipuliše (npr. kozmetika, solarijum). Normalna i bolesna stanja kože imaju stoga i važnu psihosocijalnu dimenziju.
Funkcija ishrane i razmene materije
Koža može zadržati vodu u obliku edema (otoka) odnosno kod gubitka vode (dehidracija) može se prekomerno isušiti. Kod prekomernog uzimanja hrane nagomila se u koži (pretilost), kod pothranjenosti može se iscrpeti, redukovati (kaheksija). Funkcija izmene materija spominje se kod proizvodnje vitamina D prilikom izlaganja sunčevom svetlu. Kod prekomerne količine normalnih i patoloških produkata razmene materije doći će do njihovog nagomilavanja u koži (npr. masnoća, porfirini, amiloid i sluzi). Takođe postoji mogućnost nakupljanja krvi u velikim venama kože (najčešće proširenje vena potkolenica zbog oslabljene cirkulacije).
Koordinacija i upravljanje
Koža je sastavni deo celokupnog organizma te je u njega integrirana sa svojim funkcijama i zadacima. Tome služe različiti koordinirajući sistemi. Potrebno je spomenuti:
1) endokrini sistem, npr. njegov uticaj na strukturu i funkciju kože hormonima hipofize, epifize, štitnjače, gušterače, nadbubrežne žlezde, testisa i jajnika;
2) nervnim sa čulnim, autonomnim i motoričkim sistemom
3) imuni i odbrambeni sistem
4) različitih molekula (Interleukina, CRP i dr.)
Spomenuti sistemi ne vrše samo koordinirajuće funkcije u koži, već primaju opet odgovarajuće signale od kože, koji su uključeni u koordinaciju.
Bolesti kože
Brojne bolesti pogađaju kožu: pre svega se tu misli na infekcije gljivicama, ali i bakterijama. Te infekcije uzrokuju najčešće Candida albicans, dermatofiti (Trichophiton) ali i brojne druge gljivice. Gljivične infekcije su neobično teške i uporne, teško se i dugo leče, izuzetno su neugodne i ometaju socijalni život pacijenta. Javljaju se vrlo često na naborima i zatvorenim delovima kože kao što su stopala ili pazuh. One ponekad mogu zahvatiti i nokte ali i kosu.
Postoji i celi niz drugih bolesti koji koje pogađaju kožu: psorijaza, seboreični dermatitis, ekcemi, piodermije, akne, alopecija….
Za lečenje kožnih infekcija najčešće se koriste antimikotici dok se za smirivanje kožnih upala (dermatitisi) primenjuju kortikosteroidi. Za ublažavanje ili uklanjanje svrabeži (ne svraba, to je nešto sasvim drugačije!) koriste se antipruritici. Tu su i preparati za lečenje alopecije i sve delotvorniji preparati za lečenje akni.
Dermatici su granično područje s kozmetičkim sredstvima, ali za razliku od kozmetike koja se primenjuje za održavanje higijene tela i ulepšavanje tela dermatici se koriste za lečenje bolesti kože, kose i noktiju. No, grupa emolijenta i protektiva najbliža je dermatokozmetici.
Prilagodjeno na srpski sa sajta farmakologija.com